Η Μονή Κουτλουμουσίου είναι Ελληνική κοινοβιακή
Μονή του Αγίου Όρους, 6η κατά ιεραρχική τάξη. Κατ΄ αρχήν ήταν κοινοβιακή,
τον 14ο αιώνα κατέστη ιδιόρρυθμος μετά από πίεση του ηγεμόνα της Ουγγροβλαχίας,
και επανήλθε στον κοινοβιακό χαρακτήρα το 1856, με ομόφωνη απόφαση των πατέρων.Το
καθολικό της μονής, κτίσμα του 1370, τοιχογραφήθηκε το 1540, πλην
του νάρθηκα, ο οποίος τοιχογραφήθηκε το 1744. Στην αριστερή μεριά της
λιτής του καθολικού βρίσκεται το παρεκκλήσι της Παναγίας της Φοβεράς
Προστασίας, όπου και η θαυματουργός εικόνα - Προστάτις της μονής.
Ιδρύθηκε επί Αυτοκράτορα Αλέξιου Α' Κομνηνού περί τη λήξη
του ΙΑ' αιώνα. Το δε όνομα δόθηκε από τον σελτζουκικής καταγωγής Κουτλουμούς
(που έκτισε ή αφιέρωσε ή διέμεινε). Το 1287 παραχωρήθηκε στη μονή η ερειπωμένη
μονή Σταυρονικήτα. Στις αρχές του 14ου αιώνα επλήγη σοβαρά από τους Καταλανούς.
Στην συνέχεια επί ηγουμενίας Χαρίτωνος του Ιμβρίου και με την συμπαράσταση
ηγεμόνων των Βαλκανίων γνωρίζει μεγάλη ακμή. Στο τέλος του ίδιου αιώνα με
Πατριαρχικό σιγίλλιο η μονή ανακηρύσσεται σε Πατριαρχική
και σταυροπηγιακή.
Στις αρχές του 15ου αιώνα γίνεται προσάρτηση της παρακείμενης
ιστορικής μονής του Αλυπίου. Μεγάλες δοκιμασίες περνά η μονή όταν
καταστρέφονται από πυρκαγιές τμήματά της στα τέλη του 18ου, 19ου αλλά και 20ου
αιώνα. Με διάφορες όμως ενισχύσεις ανασυγκροτήθηκε. Αλλά και εκτός Αγίου Όρους
έχει αρκετά μετόχια. Η βιβλιοθήκη της μονής έχει περίπου 756 χειρόγραφα
και 4000 παλαίτυπα.
Η μονή Κουτλουμουσίου έχει δέκα παρεκκλήσια. Μέσα στη μονή
βρίσκονται σε διάφορα σημεία της επτά από αυτά. Στο Καθολικό αριστερά της Λιτής
είναι το παρεκκλήσι της «φοβεράς προστασίας» που κτίστηκε το 1733. Εκεί
βρίσκεται η θαυματουργή εικόνα η Παναγία η Φοβερά Προστασία. Στο
ηγουμενείο είναι το παρεκκλήσι της Αγίας Ναταλίας που είναι αγιογραφημένο.
Κόσμημα είναι επίσης η ανακαινισμένη παλαιά τράπεζα της Μονής, που έχει
εξαιρετικά αγιογραφηθεί από τους αδελφούς, με την τεχνική της Κρητικής Σχολής,
αλλά με πρωτότυπες συνθέσεις και σύγχρονα θεματικά στοιχεία.Έξω από την Μονή
Κουτλουμουσίου υπάρχει το παλαιό κοιμητήριο με το ναό των Αρχαγγέλων του 17ου
αιώνα και το νεότερο του Αγίου Νικολάου του 1711 μαζί με κτίσμα
που αποτελεί και Κάθισμα της μονής.
Η μονή Κουτλουμουσίου έχει δέκα οκτώ κελιά. Ορισμένα
βρίσκονται νοτιότερα της μονής. Ιστορικότερα είναι το κελί του Αλυπίου, το
οποίο ήταν μονή μέχρι τις αρχές του 15ου αιώνα, και το κελί Αγίου
Νικολάου που μνημονεύεται και στο πρώτο τυπικό του Αγίου Όρους σαν μονή
της Γαλαιάγρας. Τα υπόλοιπα βρίσκονται στις Καρυές. Μεταξύ τους το
κελί Τιμίου Προδρόμου που μόνασε ο περίφημος αγιογράφος του 18ου
αιώνα Διονύσιος ο εκ Φουρνά. Εκεί έγραψε το βιβλίο "Ερμηνεία της
Ζωγραφικής Τέχνης" και ανακαίνισε και αγιογράφησε το 1711 τον
ναό του κελιού.Πέντε Καθίσματα βρίσκονται στην ευρύτερη περιοχή της μονής
Κουτλουμουσίου.
Η Μονή Κουτλουμουσίου έχει τέσσερα Ησυχαστήρια που βρίσκονται
στην περιοχή της Καψάλας.Oι μοναχοί ασχολούνται με την γεωργία και με
εργόχειρο.
Στη Μονή αυτή υπάγεται και η «Σκήτη του Κουτλουμουσίου» που
φέρει το όνομα Σκήτη Αγίου Παντελεήμονος, μισή ώρα απόσταση πεζή από την
κυρίαρχη μονή, ακολουθώντας ένα εξαιρετικού κάλλους μονοπάτι.
Το Κυριακό της σκήτης είναι αφιερωμένο στον Άγιο Παντελεήμονα.
Στην περιοχή της Μονής βρίσκεται και το κελί της Παναγούδας, όπου ασκήτεψε επί
μακρόν έως το θάνατο του ο Όσιος Παϊσιος.
Η μονή πανηγυρίζει στις 6 Αυγούστου. Υπάρχει επίσης αρχαίο
έθιμο να υποδέχεται την εικόνα του Άξιον Εστί κατά τη λιτανεία της τη
Δευτέρα της Διακαινησίμου και να αποστέλλει εφημέριο και ψάλτες στο Πρωτάτο για
την τέλεση του Εσπερινού μετά το πέρας της λιτανείας. Την επόμενη ημέρα
τελείται η λιτανεία της Κουτλουμουσιανής εικόνας, της Φοβεράς Προστασίας, την
οποία υποδέχονται πανηγυρικά οι Καρυές και ο ναός του Πρωτάτου.
Η Μοναστική δύναμη της Μονής ,σύνολο μοναχών και εξαρτηματικών, κυμαίνεται
σήμερα σε 320 με 330 άτομα.
